کالبدشکافی بحران آب ایران پس از بارشهای آذر ۱۴۰۴: چرا سه سامانه قدرتمند کافی نیستند؟
ایران در آذرماه ۱۴۰۴ شاهد عبور سه سامانه بارشی بسیار قدرتمند بود که در برخی مناطق، رکوردهای چندساله بارش را جابهجا کردند. با این حال، تحلیلهای فنی متخصصین حوزه آب نشان میدهد که نباید در تله «توهم فراوانی» گرفتار شد. مسئله اصلی در مدیریت منابع آب ایران، تنها میزان بارش سالانه نیست، بلکه ناترازی انباشتهشده در سفرههای آب زیرزمینی و تغییرات شدید در توزیع مکانی و زمانی بارشهاست. این گزارش با نگاهی به آمارهای رسمی و تحلیلهای کارشناسی، به این پرسش پاسخ میدهد که آیا این بارشها نویدبخش یک سال نرمال آبی هستند یا تنها تنفسی کوتاهمدت در میانه یک خشکسالی بلندمدت محسوب میشوند.
نکات کلیدی
- بارشهای آذر ۱۴۰۴ اگرچه رکوردهای محلی را شکستهاند، اما قادر به جبران تراز منفی چندینساله مخازن سدها و سفرههای زیرزمینی نیستند.
- تفاوت فاحشی میان بارش در ارتفاعات و دشتها وجود دارد؛ تهران همچنان با افت شدید ذخایر آبی روبروست.
- مدیریت منابع آب در عصر حاضر نیازمند عبور از رویکردهای سنتی و بهرهگیری از فناوری آب و نوآوری برای تطبیق با مگادراوتهاست.
- حکمرانی آب باید اولویت خود را از تأمین آب به سمت مدیریت تقاضا و بازچرخانی تغییر دهد.
نوسانات بارشی و پارادوکس ترسالی؛ چرا آمارها فریبنده هستند؟
بر اساس گزارشهای منتشر شده در خبرگزاری همشهری آنلاین، برخی ایستگاههای هواشناسی در آذر ۱۴۰۴ شاهد شکسته شدن رکوردهای بارندگی بودهاند. این حجم از بارش در بازه زمانی کوتاه، اگرچه باعث خوشحالی کشاورزان و افکار عمومی شده است، اما از منظر فنی، چالشهای جدیدی را در مدیریت منابع آب ایجاد میکند. زمانی که بارشها به صورت سیلآسا و در مدتزمان کوتاه رخ میدهند، فرصت نفوذ به لایههای عمیق زمین را پیدا نکرده و بخش بزرگی از آن به صورت روانآبهای سطحی از دسترس خارج یا تبخیر میشود.
واقعیت این است که توزیع مکانی و زمانی بارشها در ایران به شدت نامتوازن شده است. در حالی که جنوب غرب کشور تحت تأثیر سامانههای سودانی با بارشهای فوق سنگین مواجه بوده، گزارش شرق دیلی حاکی از آن است که تهران همچنان با افت درصد بارشها نسبت به میانگین بلندمدت دست و پنجه نرم میکند. این تضاد نشان میدهد که یک یا چند سامانه بارشی نمیتوانند به معنای پایان بحران آب در کل پهنه جغرافیایی ایران باشند. پیشتر در مقاله اخبار آب آبان ماه ۱۴۰۴: از پیشبینیهای خشکسالی و بحران آب تا ضرورت رویکرد نوین به این ناهماهنگیهای اقلیمی اشاره شده بود.
مگادراوتها و پایداری خشکسالی؛ درسی که باید از روندهای جهانی آموخت
پژوهشهای بینالمللی تأکید میکنند که مگادراوتها (خشکسالیهای عظیم و طولانی) به یک واقعیت ماندگار تبدیل شدهاند. این پدیده تنها مختص ایران نیست، اما زیرساختهای ما به دلیل فرسودگی و عدم توسعه فناوریهای نوین، آسیبپذیری بیشتری در برابر آن دارند. برای تحلیل عمیقتر این تضاد مدیریتی، میتوانید مقاله تقابل روایتها در بحران آب ایران؛ تغییر اقلیم یا سوءمدیریت در حکمرانی آب؟ را مطالعه کنید.
وزارت نیرو در گزارشی که در پورتال رسمی خود منتشر کرده، صراحتاً بیان داشته که طرحهای مدیریت خشکسالی حتی در شرایط بارندگی نرمال نیز متوقف نخواهند شد. این رویکرد نشاندهنده بلوغ نسبی در حکمرانی آب است که درک کرده بارشهای اتفاقی، جایگزین مدیریت استراتژیک نمیشوند. برای عبور از این دوران، سرمایهگذاری بر روی نوآوری و فناوریهای بازچرخانی آب تنها راهکار پایا برای صنایع و کلانشهرهاست.
ظرفیت سدها و چالش تأمین آب شرب در کلانشهرها
با وجود بارشهای اخیر، وضعیت ذخیره سدهای مهم کشور همچنان نگرانکننده است. خبرگزاری فارس در تحلیلی آماری به این موضوع پرداخته که آیا بارشهای اخیر بحران کمبود آب را جبران میکند یا خیر. آمارها نشان میدهند که در بسیاری از حوضههای آبریز، ورودی سدها هنوز به سطح اطمینانبخش نرسیده است. این مسئله به ویژه در حوضه آبریز فلات مرکزی و سدهای پنجگانه تهران مشهود است، جایی که تراز منفی هیدرولوژیکی همچنان حاکم است.
مدیریت منابع آب در بخش شهری باید به سمت استفاده از آبهای غیرمتعارف و کاهش پرت در شبکه توزیع حرکت کند. متخصصین حوزه آب بر این باورند که تا زمانی که ساختار اقتصادی آب اصلاح نشود و نوآوری در ابزارهای اندازهگیری و پایش هوشمند وارد نشود، حتی ترسالیهای شدید نیز تنها مرهمی موقت بر زخمهای عمیق این حوزه خواهند بود. پایداری تأمین آب در بلندمدت مستلزم نگاهی فرابخشی و هماهنگی میان کشاورزی، صنعت و محیط زیست است.
تحلیل اختصاصی تیم Water Insight Hub – مرکز بینش آب ایران
تیم تحلیلی مرکز بینش آب ایران بر این باور است که بارشهای آذر ۱۴۰۴ را نباید به عنوان پایان خشکسالی، بلکه باید به عنوان یک فرصت کوتاه برای بازسازی ساختارهای مدیریتی نگریست. بررسیهای دقیق ما نشان میدهد که بحران آب در ایران نه یک مشکل صرفاً اقلیمی، بلکه یک چالش پیچیده در لایههای تصمیمگیری و رفتاری است. در سالهای اخیر، تمرکز بیش از حد بر سازههای فیزیکی ما را از ظرفیتهای عظیم فناوری آب و رویکردهای نوین در حکمرانی آب غافل کرده است.
«مدیریت خشکسالی یک فرآیند مستمر است؛ حتی سالهای پربارش نیز نباید ما را از مسیر اصلاح ساختار حکمرانی آب و بهرهگیری از فناوریهای نوین منحرف کنند.»
واقعیت تلخ این است که میانگین کسری مخازن زیرزمینی ایران به بیش از ۱60 میلیارد مترمکعب رسیده است. این عدد به قدری بزرگ است که حتی با ۱۰ سال بارش مداوم فوقنرمال نیز جبران نخواهد شد. بنابراین، تکیه بر آمار بارشهای کوتاه مدت برای اعلام پایان خشکسالی، یک خطای راهبردی است که میتواند منجر به کاهش حساسیت عمومی و اتلاف منابع در پروژههای ناپایدار شود. مرکز بینش آب ایران تأکید میکند که نوآوری در مدیریت تقاضا و ارتقای بهرهوری آب در بخش کشاورزی که بیش از 80 درصد منابع را مصرف میکند، تنها مسیر نجات تمدنی ایران است.
در این راستا، نقش متخصصین حوزه آب در ترویج فناوریهای نوین مانند آبیاری هوشمند مبتنی بر هوش مصنوعی، سنجش از دور برای پایش فرونشست زمین و سیستمهای تصفیه پیشرفته فاضلاب حیاتی است. ما در مرکز بینش آب ایران معتقدیم که تغییر پارادایم از «تأمین آب جدید» به «مدیریت آب موجود» باید در صدر اولویتهای حاکمیتی قرار گیرد. توزیع مکانی و زمانی نامناسب بارشها، در کنار افزایش دما که منجر به تبخیر شدید میشود، اثر بارشهای زمستانه را به شدت کاهش داده است.
ایمیل رسمی مرکز بینش آب ایران:
