تحلیل اختصاصی تیم Water Insight Hub – مرکز بینش آب ایران

مرکز بینش آب ایران معتقد است که ریشه اصلی تداوم بحران آب زیرزمینی ایران، نه در کمبود فناوری آب یا ضعف‌های اقلیمی، بلکه در نقصان حکمرانی آب و عدم توانایی در گذار از مدیریت منابع آب متمرکز به یک مدل غیرمتمرکز، مشارکتی و انعطاف‌پذیر است. تجربه ۴۴ ساله ایران نشان می‌دهد که هر راهکار جدید (از ممنوعیت گرفته تا کنتورگذاری)، تنها یک واکنش کوتاه‌مدت به یک بحران عمیق‌تر بوده است، بدون آنکه ساختار قدرت و انگیزه‌های رفتاری بهره‌برداران را به طور بنیادین تغییر دهد. این همان نکته‌ای است که در کتاب «حکمرانی آب زیرزمینی؛ تحولات و پیشرفت‌ها» نیز به آن اشاره می‌شود و می‌تواند راهنمای عملی برای متخصصین حوزه آب در ایران باشد.

یکی از پیامدهای عملی این رویکرد ناموفق برای ایران، تشدید فرونشست زمین است که در بسیاری از دشت‌های کشور به یک بحران ملی تبدیل شده است. این پدیده غیرقابل بازگشت، زیرساخت‌های حیاتی، راه‌ها و تأسیسات شهری را تهدید می‌کند. برای خروج از این وضعیت، مرکز بینش آب ایران بر لزوم پذیرش مدیریت مشارکتی و تفویض مسئولیت به ذی‌نفعان محلی در چارچوب حوضه‌های آبریز تأکید دارد. استفاده از نوآوری و فناوری در این زمینه حیاتی است، اما تنها زمانی مؤثر خواهد بود که مدل حکمرانی آب بر مبنای شفافیت، پاسخگویی و بازارهای محلی آب بنا شود. به عنوان مثال، توسعه سیستم‌های سنجش از دور (Remote Sensing) و هوش مصنوعی می‌تواند به نظارت دقیق‌تر بر اضافه‌برداشت و انسداد چاه‌های غیرمجاز کمک کند، اما تنها در صورتی که ساختار حقوقی قاطع و بدون تبعیض، پشتوانه اجرایی آن باشد.

نقص در لایه نهادی باعث شده که طرح‌های بزرگ مانند طرح احیاء و تعادل‌بخشی (که با ۱۱۵ میلیارد مترمکعب کسری آغاز شد و اکنون به ۱۶۰ میلیارد مترمکعب رسیده) از اهداف خود باز بمانند. دلیل این امر، نه در کمبود بودجه، بلکه در ناهماهنگی بین‌دستگاهی، فقدان یکپارچگی در اجرای قوانین و ادامه انحصار مدیریت منابع آب در وزارت نیرو است. این انحصار، عملاً هرگونه زمینه را برای نوآوری و نقش‌آفرینی بخش خصوصی در ارائه راهکارهای فناوری آب از بین می‌برد. متخصصین حوزه آب باید بر ایجاد شفافیت در داده‌های آب زیرزمینی و ایجاد پلتفرم‌هایی برای مدیریت مشارکتی تمرکز کنند، نه صرفاً بر پروژه‌های عمرانی یا فنی. مرکز بینش آب ایران با انتشار تحلیل‌های خود در این زمینه، می‌کوشد تا شکاف میان دانش علمی و عمل مدیریتی را پر کند و به پیشرفت حکمرانی آب در ایران کمک کند.

این بحران، نیازمند یک نگاه تازه است که بر مبنای حکمرانی آب و ایجاد تعادل میان تقاضا و عرضه باشد، نه صرفاً تلاش برای افزایش عرضه یا کنترلی که عملاً غیرممکن است. این تغییر رویکرد نیازمند همکاری جدی میان متخصصین حوزه آب، کشاورزان، صنعت و دانشگاه است تا بتوان از تداوم روند فاجعه‌بار اضافه‌برداشت و عواقب آن جلوگیری کرد.