نانومواد؛ پیشران تغییر در فیزیک تصفیه آب

نانومواد به ذرات مهندسی‌شده‌ای اطلاق می‌شود که حداقل یکی از ابعاد آن‌ها کمتر از ۱۰۰ نانومتر است. در این مقیاس، پدیده‌های سطحی بر رفتار ماده غلبه می‌کنند و ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی را پدید می‌آورند که در مواد توده‌ای (Bulk) دیده نمی‌شود. بر اساس گزارش Water Online، از آنجایی که با کوچک شدن ذرات، مساحت سطح نسبت به حجم به سرعت افزایش می‌یابد، تعداد سایت‌های واکنش‌پذیر در هر گرم ماده به شدت بالا می‌رود.

استفاده از این پتانسیل فیزیکی، مهندسان را قادر می‌سازد تا آلاینده‌های ناچیز (Trace) را که در روش‌های سنتی غیرقابل حذف بودند، با دقت بالایی جذب کنند. علاوه بر این، نانومواد می‌توانند مسیرهای تخریبی آلاینده‌ها را کاتالیز کرده و جداسازی‌های بسیار گزینش‌گر ایجاد کنند. با این حال، به دلیل فعالیت سطحی بالا، پایداری این ذرات در محیط‌های آبی یک چالش فنی است که نیازمند اصلاح سطحی (Functionalization) دقیق برای جلوگیری از تجمع ذرات است.

غشاهای گرافنی و نانولوله‌ها؛ معماران نسل نوین فیلتراسیون

در عصر حاضر، فیلتراسیون در حال عبور از مرحله غربالگری ساده به سمت سیستم‌های فعال و شیمی‌محور است. اکسید گرافن (GO) و نانولوله‌های کربنی (CNT) در صدر این تحول قرار دارند. با چیدمان لایه‌های اکسید گرافن، می‌توان کانال‌هایی در مقیاس نانومتری ایجاد کرد که به طور هوشمندانه یون‌های کوچک را دفع کرده و در عین حال اجازه عبور جریان آب را با اصطکاک بسیار کم می‌دهند. این فناوری می‌تواند فشار عملیاتی را کاهش داده و منجر به صرفه‌جویی کلان در مصرف انرژی شود.

نانولوله‌های کربنی نیز با ایجاد مسیرهای عبور آب تقریباً بدون اصطکاک، نفوذپذیری غشا را به سطح بی‌سابقه‌ای می‌رسانند. مانع اصلی در این مسیر، دشواری در تولید انبوه لایه‌های بدون نقص و مدیریت پدیده گرفتگی (Fouling) است. در همین راستا، توسعه مواد نوین نظیر چارچوب‌های فلزی-آلی که در گزارش نوبل برای فناوری‌های آب به آن‌ها اشاره شده، نشان‌دهنده ورود به عصر جدیدی از مواد با تخلخل مهندسی‌شده است.

نانوذرات فلزی و کاتالیزورها؛ گندزدایی فراتر از کلرزنی

نانوذرات فلزی و اکسیدهای فلزی با افزودن شیمی فعال به فرآیندهای فیزیکی، تعریف جدیدی از گندزدایی ارائه داده‌اند. نانوذرات نقره و اکسید روی با تخریب غشای سلولی باکتری‌ها و تولید گونه‌های اکسیژن فعال، فعالیت ضدمیکروبی شدیدی از خود نشان می‌دهند. تثبیت این ذرات روی بسترهای فیلتر، نیاز به استفاده از مواد شیمیایی خطرناک مانند کلر را کاهش داده و از تشکیل فرآورده‌های جانبی سمی جلوگیری می‌کند.

در همین راستا، فوتوکاتالیست‌هایی مانند دی‌اکسید تیتانیوم تحت تابش نور ماوراء بنفش، مولکول‌های اکسیژن واکنش‌پذیر تولید می‌کنند که قادر به حذف سریع بقایای دارویی و سموم کشاورزی هستند. این رویکرد چندمنظوره که گندزدایی، اکسیداسیون و جذب را در یک واحد ترکیب می‌کند، فضای اشغالی تصفیه‌خانه‌ها را کاهش داده و کارایی آن‌ها را در مواجهه با پساب‌های صنعتی پیچیده بهبود می‌بخشد.

چالش‌های عملیاتی و مواد کربنی پایدار

انتقال نانوتکنولوژی از محیط آزمایشگاه به مقیاس صنعتی مستلزم حل معادلات اقتصادی و زیست‌محیطی پیچیده است. هزینه سنتز نانومواد پیشرفته همچنان بالاست و برای توجیه سرمایه‌گذاری، باید هزینه‌های طول عمر محصول لحاظ شود. در این مسیر، گزارش‌های علمی جدید بر اهمیت مواد کربنی پایدار و انرژی تاکید دارند. این مطالعه نشان می‌دهد که استفاده از اشکال پیشرفته کربن نظیر نقاط کربنی، بیوچار و ایروژل‌ها نه تنها در تصفیه آب موثر است، بلکه به دلیل اثرات زیست‌محیطی ناچیز، گزینه‌ای پایدار محسوب می‌شود.

از سوی دیگر، لزوم تدوین استانداردهای نظارتی و تعامل با مراجع بهداشت عمومی غیرقابل انکار است. رگولاتورها در بخش سلامت انسان با احتیاط عمل می‌کنند و شرکت‌های فناور باید گزارش‌های ایمنی دقیق را ارائه دهند. با وجود این موانع، فناوری‌هایی مانند نانوپوشش‌ها برای ارتقای زیرساخت‌های فعلی و فیلترهای نقطه‌مصرف (POU) برای حذف آلاینده‌های خاص مانند آرسنیک، هم‌اکنون در حال ورود به بازار هستند.

تحلیل اختصاصی تیم مرکز بینش آب ایران

مرکز بینش آب ایران بر این باور است که با توجه به وضعیت بحرانی منابع آب در کشور، پذیرش نوآوری دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت استراتژیک برای حکمرانی آب در ایران محسوب می‌شود. خوشبختانه ایران در حوزه نانوتکنولوژی جایگاه علمی و اجرایی بسیار بالایی در سطح بین‌المللی دارد و تجربیات موفقی را در این زمینه پشت سر گذاشته است. متخصصین حوزه آب در ایران نشان داده‌اند که پتانسیل بومی‌سازی این فناوری کاملاً وجود دارد.

یکی از درخشان‌ترین تجربیات موفق در کشور، استفاده از فناوری نانوحباب (Nano-bubble) برای تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب است. این فناوری با افزایش سطح تماس گاز و مایع، فرآیند اکسیژن‌رسانی را بهبود بخشیده است. استفاده از نانوحباب‌ها توانسته است ضمن افزایش راندمان حذف آلاینده‌های آلی، هزینه‌های بهره‌برداری و انرژی را به طور محسوسی کاهش دهد. مرکز بینش آب ایران تأکید دارد که تکثیر چنین الگوهای موفقی می‌تواند تاب‌آوری زیرساخت‌های آبی کشور را دوچندان کند.

در لایه مدیریتی، ایران با دارا بودن دانش فنی، می‌تواند به قطب تولید غشاهای پیشرفته تبدیل شود. استفاده از نسل جدید مواد کربنی پایدار که در سایت مرکز بینش آب ایران بررسی شده، می‌تواند راهکاری بومی برای تولید بیوچار از ضایعات کشاورزی ایران باشد. با این حال، مرکز بینش آب ایران معتقد است که باید یک «پیوست فناوری» برای تمامی پروژه‌های بزرگ آبی تدوین شود تا سهم نوآوری در ارتقای بهره‌وری مشخص گردد و اعتماد جامعه به کیفیت آب جلب شود.

از غشاهای گرافنی گرفته تا نانوذرات فلزی، نانوتکنولوژی در حال بازتعریف تصفیه آب با راهکارهایی سریع‌تر، پاک‌تر و کم‌مصرف‌تر است.