بارورسازی ابرها در برابر بارش‌های طبیعی؛ تحلیل واقعیت امنیت آبی ایران در ۱۴۰۴

مقدمه

در آذرماه ۱۴۰۴، هم‌زمان با عبور سامانه‌های بارشی از آسمان ایران و ثبت رکوردهای جدید در پروازهای عملیاتی برای تعدیل جو، بار دیگر دوگانه‌ی دیرین میان «تکیه بر ابزار تکنولوژیک» و «پذیرش واقعیت‌های اقلیمی» در محافل سیاست‌گذاری کلان کشور شدت گرفته است. در حالی که اخبار ثبت رکوردهای جدید پروازی در تهران و البرز به گوش می‌رسد، نهادهای علمی هشدار می‌دهند که نباید دچار خوش‌بینی کاذب شد. مرکز بینش آب ایران در این گزارش تحلیلی، با واکاوی داده‌های جدید و اظهارات مقامات رسمی، به این پرسش راهبردی پاسخ می‌دهد: آیا فناوری آب و مداخله در ابرها می‌تواند جایگزین بارش‌های طبیعی و اصلاح بنیادین حکمرانی آب شود یا تنها مسکنی موقت برای بحران آب فزاینده کشور است؟

گزاره‌های کلیدی (Key Findings)

• اثربخشی محدود و غیرقطعی: طبق جدیدترین تحلیل‌های هواشناسی در آذر ۱۴۰۴، بارورسازی ابرها در خوش‌بینانه‌ترین سناریوها تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد بر حجم بارش‌ها می‌افزاید و راهکاری قطعی برای رفع خشکسالی محسوب نمی‌شود.
• رکوردشکنی عملیاتی در ۱۴۰۴: انجام ۵ پرواز عملیاتی در یک روز در آسمان پایتخت و البرز، نشان‌گر عزم اجرایی برای استفاده از فناوری آب است.
• هزینه بالا در برابر مدیریت تقاضا: کارشناسان ارشد معتقدند تخصیص بودجه به مدیریت منابع آب و کاهش هدررفت شبکه، از منظر اقتصادِ آب، ارجحیت استراتژیک نسبت به پروژه‌های پرریسک جوی دارد.
• فقدان اسناد موفقیت جهانی: واکاوی پرونده بارورسازی ابرها در جهان؛ از آمریکا و چین تا خلیج فارس نشان می‌دهد که حتی با صرف بودجه‌های کلان، شواهد متقنی مبنی بر تغییر اقلیم پایدار از این طریق وجود ندارد.

واقعیت علمی و عملیاتی: از رکوردهای پروازی تا هشدارهای اقلیمی

در نیمه دوم سال ۱۴۰۴، تحرکات اجرایی برای استحصال آب از جو شدت یافته است. گزارش‌های میدانی حاکی از آن است که عملیات‌های هوایی برای تحریک ابرها در استان‌های تهران و البرز به نقطه اوج خود رسیده است. بنا بر گزارش منتشر شده در خبرگزاری عصر ایران، در تاریخ ۱۹ آذرماه، ثبت ۵ پرواز عملیاتی در یک روز، رکوردی بی‌سابقه در تاریخچه پروازهای بارورسازی ابرها در کشور را رقم زده است. این حجم از عملیات، بیانگر تلاش مضاعف بخش‌های اجرایی برای بهره‌گیری از حداکثر ظرفیت فناوری آب جهت بهبود تراز مخازن سدهاست.

با این وجود، جامعه علمی کشور رویکردی محتاطانه و مبتنی بر داده‌های آماری به این عملیات‌ها دارد. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، در گفت‌وگوی تفصیلی با خبرآنلاین تصریح کرده است که بارورسازی ابرها «معجزه‌ای نیست که بتواند خشکسالی ایران را محو کند». وی با تأکید بر ضریب تأثیرگذاری ۵ تا ۱۰ درصدی این روش، اظهار داشته است: «در سطح جهانی، هیچ مرجع علمی روی بارورسازی ابرها برای ریشه‌کن کردن خشکسالی و جبران کسری آب حساب باز نمی‌کند.» این تضاد آشکار میان “اقدام اجرایی گسترده” و “احتیاط علمی”، یادآور تقابل روایت‌ها در بحران آب ایران؛ تغییر اقلیم یا سوءمدیریت در حکمرانی آب؟ می‌باشد.

از منظر دینامیک جو، انرژی موجود در سیستم‌های سینوپتیکی بسیار فراتر از آن است که با مداخلات محدود بشری دچار تغییرات بنیادین شود. اگرچه سامانه جدیدی که تحت عنوان «بهره‌برداری فناورانه از آب‌های جوی» فعال شده نمادی از نوآوری است، اما امنیت آبی کشور همچنان تابعی از الگوهای کلان اقلیمی باقی خواهد ماند.

ریشه‌های تاریخی و درس‌های جهانی برای حکمرانی آب ایران

درک جایگاه امروز ایران در استفاده از این فناوری، مستلزم واکاوی پیشینه تاریخی آن است. سابقه تلاش‌ها برای دخالت در مکانیزم بارش در ایران به دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ خورشیدی باز می‌گردد. طبق اسناد تاریخی که خبرآنلاین منتشر کرده است، وزارت نیرو در بازه زمانی ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ پروژه‌هایی را جهت بارورسازی ابرهای حوضه آبریز سد کرج و جاجرود اجرایی نمود. تداوم این رویکرد پس از گذشت نیم قرن، نشان می‌دهد که اشتیاق به فناوری آب همواره وجود داشته است.

این سابقه تاریخی و جهانی باید هشداری برای سیاست‌گذاران باشد. تمرکز بیش از حد رسانه‌ای بر اخبار حوزه آب مرتبط با بارورسازی، پتانسیل ایجاد این انگاره‌ی نادرست را دارد که راهکار تکنولوژیک ساده‌ای برای حل معضل پیچیده کم‌آبی وجود دارد؛ در حالی که راهکارهای بنیادین نظیر الگوی کشت و بحران آب: تحلیل ناکامی مدیریت منابع آب ایران در سایه این اخبار به حاشیه رانده می‌شوند.

اقتصادِ آب و پارادوکس هزینه‌-فایده در پروژه‌های جوی

یکی از ابعاد مغفول در اخبار آب، تحلیل توجیه اقتصادی بارورسازی ابرهاست. در شرایطی که زیرساخت‌های توزیع آب شهری فرسوده هستند و تلفات فیزیکی آب در شبکه‌ها بالاست، تخصیص منابع محدود به پروژه‌ای با عدم قطعیت بالا، از منظر اصول مدیریت منابع آب قابل تأمل است.

علاوه بر هزینه‌های مستقیم، «هزینه فرصت» نیز در حکمرانی آب حائز اهمیت است. هنگامی که تمرکز مدیریتی و بودجه‌ای به سمت نوآوری‌های پرریسک نظیر بارورسازی سوق داده می‌شود، پروژه‌های حیاتی‌تر نظیر هوشمندسازی شبکه و اصلاح الگوی کشت به اولویت‌های ثانویه تبدیل می‌شوند. فناوری باید در خدمت پایداری باشد، نه نمایش.

تحلیل اختصاصی تیم Water Insight Hub – مرکز بینش آب ایران

تحلیلگران مرکز بینش آب ایران بر این باورند که موج رسانه‌ای اخیر پیرامون بارورسازی ابرها و مانور بر روی رکوردهای پروازی در سال ۱۴۰۴، بیش از آنکه یک دستاورد هیدرولوژیک باشد، یک «تاکتیک مدیریتی» برای پاسخگویی به فشار افکار عمومی در مواجهه با خشکسالی است.

«بارورسازی ابرها در ایران به مثابه تجویز مسکن برای بیماری است که نیاز به جراحی فوری دارد. زمانی که تراز آبخوان‌های کشور با شتابی نگران‌کننده منفی می‌شود، دل بستن به ۵ تا ۱۰ درصد افزایش بارش احتمالی در یک محدوده جغرافیایی خاص، انحراف از مسیر اصلی امنیت آبی است. واقعیت انکارناپذیر این است که هیچ تکنولوژی‌ای نمی‌تواند جایگزین مدیریت صحیح و سازگاری با اقلیم خشک ایران شود.»

ما در مرکز بینش آب ایران معتقدیم که نوآوری حقیقی باید در پارادایم‌هایی نظیر «داده‌محوری» و «هوشمندسازی مصرف» جستجو شود. اخبار آب باید بازتاب‌دهنده واقعیت‌های سخت باشد: ایران سرزمینی خشک است و بارورسازی ابرها، حتی با پیشرفته‌ترین تجهیزات، قادر به تغییر ماهیت اقلیمی فلات ایران نیست. راه نجات، در تدبیر بر روی زمین است، نه در جستجوی معجزه در آسمان.