سقوط آزاد امنیت آبی: غرب آسیا رکورددار کاهش منابع آب پس از آفریقا
۱. مقدمه: سقوط آزاد سرانه آب در مناطق خشک
گزارش تازه منتشر شده فائو در سال ۲۰۲۵، حقیقتی نگرانکننده را با دقت آماری بالا آشکار میسازد: دسترسی به آب شیرین برای هر نفر در تمام مناطق جهان از سال ۲۰۱۵ تاکنون کاهش یافته است. بر اساس دادههای دقیق منطقهای، شمال آفریقا با ۵۶۵ مترمکعب آب برای هر نفر، در وضعیت فوق بحرانی قرار دارد. وضعیت در منطقه ما نیز هشداردهنده است؛ آسیای غربی با میانگین ۱۲۵۲ مترمکعب و آسیای جنوبی با ۱۲۲۶ مترمکعب، فاصلهی زیادی با سایر مناطق جهان (که بالای ۱۷۰۰ مترمکعب آب دارند) پیدا کردهاند.
نکته بسیار مهم در تحلیل روندها، شدت کاهش منابع است. آفریقای جنوب صحرا با ثبت رکورد ۱۷ درصد کاهش در سرانه آب طی هفت سال، آسیبپذیرترین منطقه جهان بوده است. اما آنچه برای سیاستگذاران ایرانی حائز اهمیت است، کاهش ۱۱ درصدی سرانه آب در آسیای غربی است. این آمار نشان میدهد که تغییر اقلیم و رشد جمعیت در همسایگی ما با سرعتی دورقمی در حال مصرف منابع حیاتی است و “بافر” یا همان سپر ایمنی آبی کشورها به سرعت در حال از بین رفتن است.
نکات کلیدی (Highlights)
- کاهش جهانی و منطقهای سرانه آب تجدیدپذیر: دادههای جدید نشان میدهد که سرانه منابع آب شیرین در جهان بین سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۲ کاهش یافته است. آفریقای جنوب صحرا با ۱۷ درصد کاهش، بیشترین افت را تجربه کرده است. پس از آن آسیای مرکزی (۱۲٪)، شمال آفریقا (۱۲٪) و آسیای غربی (۱۱٪) – که منطقه جغرافیایی ایران محسوب میشود – شدیدترین روند نزولی را داشتهاند.
- بحران شدید در کمربند خشک: شمال آفریقا با سرانه تنها ۵۶۵ مترمکعب، کمترین میزان آب شیرین به ازای هر نفر را در سال ۲۰۲۲ داشته است. پس از آن، آسیای جنوبی (۱۲۲۶ مترمکعب) و آسیای غربی (۱۲۵۲ مترمکعب) در رتبههای بعدی تنش آبی قرار دارند.
- سلطه مطلق کشاورزی بر منابع آب: بخش کشاورزی همچنان با مصرف ۷۱ درصد از کل برداشت آب شیرین جهان، بزرگترین مصرفکننده باقی مانده است. این رقم در مناطق دارای تنش آبی مانند غرب آسیا و شمال آفریقا به بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد میرسد.
- جایگاه تأملبرانگیز ایران در زیرساختهای آبیاری: طبق این گزارش، ایران در رتبه پنجم جهان از نظر “وسعت اراضی تجهیز شده برای آبیاری با کنترل کامل” قرار دارد؛ جایگاهی بالاتر از کشورهای پرآبی مانند برزیل و اندونزی که نشاندهنده فشار عظیم بر منابع محدود آب کشور است.
۲. کشاورزی و آبیاری: مصرفکننده غالب منابع و پارادوکس فناوری
علیرغم هشدارهای جهانی در خصوص کمبود آب، ساختار مصرف همچنان سنتی باقی مانده است. کشاورزی مسئول ۷۱ درصد از کل برداشتهای آب شیرین در جهان است. نکته نگرانکننده در دادههای آکواستات این است که در مناطق خشک و نیمهخشک، وابستگی به برداشت آب برای کشاورزی بسیار شدیدتر است. در جنوب و غرب آسیا، بیش از ۸۰ درصد آب استحصالی صرف کشاورزی میشود. این در حالی است که روشهای آبیاری هنوز به بلوغ کافی نرسیدهاند؛ آبیاری سطحی (غرقابی) همچنان بر ۷۷ درصد از اراضی آبی جهان حکمفرماست و روشهای مدرن مانند آبیاری بارانی (۱۳٪) و قطرهای (۵٪) سهم ناچیزی دارند.
از سوی دیگر، گزارش به “گسترش اراضی آبی” اشاره دارد. ۲۳ درصد از کل زمینهای کشت شده در جهان اکنون مجهز به سیستم آبیاری هستند (افزایش نسبت به سال ۲۰۱۵). این آمار تیغ دو لبه است؛ از یک سو نشاندهنده تلاش برای امنیت غذایی است، اما از سوی دیگر در مناطق کمآب (با توجه به کاهش ۱۱ تا ۱۷ درصدی منابع)، به معنای وابستگی هرچه بیشتر تولید غذا به منابع آب ناپایدار (مانند آبهای زیرزمینی فسیلی) است.
۳. تحلیل اختصاصی وضعیت ایران: توسعه سختافزاری در اقلیم رو به زوال
یکی از بخشهای کلیدی این گزارش برای ما، نمودار شماره ۱۴ است که ۱۰ کشور برتر جهان در زمینه “اراضی تجهیز شده برای آبیاری با کنترل کامل” را معرفی میکند. ایران در این رتبهبندی در جایگاه پنجم جهان قرار دارد (پس از چین، هند، آمریکا و پاکستان). قرار گرفتن نام ایران در کنار غولهای کشاورزی جهان، نشاندهنده حجم عظیم سرمایهگذاریهای تاریخی کشور در سدسازی، شبکههای آبیاری و کانالکشی است.
با این حال، ترکیب این رتبه پنجم با دادههای جدید (کاهش ۱۱ درصدی منابع آب در آسیای غربی)، تصویری هولناک ترسیم میکند. برخلاف مناطق پرآب، ایران گستردهترین زیرساختهای آبیاری را دقیقاً در منطقهای بنا کرده که با یکی از سریعترین نرخهای کاهش آب در جهان روبروست. وقتی کشوری با سرانه آبِ رو به کاهش (حدود ۱۲۵۲ مترمکعب در منطقه)، دارای یکی از وسیعترین شبکههای مکش آب در جهان است، نتیجه آن تشدید “تنش آبی بحرانی” خواهد بود. این دادهها تأیید میکنند که توسعه کشاورزی در ایران بیشتر بر محور “توسعه فیزیکی” بوده، در حالی که پایه منابع آبی (مخرج کسر) با سرعت ۱۱ درصد در حال کوچک شدن است.
تحلیل سیاستی اختصاصی مرکز بینش آب-Water Insight Hub
پایان عصر سازه و ضرورت سازگاری با واقعیتِ “کاهش منابع” بر اساس دادههای تکمیلی گزارش AQUASTAT 2025، تحلیلگران حوزه آب باید به سه نکته راهبردی توجه ویژه داشته باشند:
۱. بنبست توسعه فیزیکی در برابر افت ۱۱ درصدی:
وقتی منابع آب منطقه ما در عرض ۷ سال، ۱۱ درصد کاهش یافته است، حفظ “وضع موجود” هم غیرممکن است، چه رسد به توسعه. کسب رتبه پنجم جهان در تجهیز اراضی آبی نشان میدهد ما زیرساختهای لازم برای برداشت آب را بیش از حد نیاز ساختهایم. سیاستگذاری باید فوراً از “تأمین آب جدید” به “مدیریت کمبود” تغییر فاز دهد.
۲. بازتعریف امنیت غذایی بر مبنای “آب موجود”:
آمار ۵۶۵ مترمکعب برای شمال آفریقا و ۱۲۵۲ مترمکعب برای آسیای غربی، پیامی روشن دارد: ما وارد عصر “کمیابی مطلق” شدهایم. اصرار بر خودکفایی صد در صدی با تکیه بر منابع آب زیرزمینی در چنین شرایطی، قمار با امنیت ملی است. ایران باید با پذیرش واقعیت اقلیمی، به سمت واردات آب مجازی و تمرکز تولید بر محصولاتی با ارزش اقتصادی بالا حرکت کند.
۳. خطر فرونشست و آینده تمدنی:
وقتی کشوری بخش اعظم آب خود را صرف کشاورزی میکند و همزمان با افت شدید منابع تجدیدپذیر (۱۱ تا ۱۷ درصد در مناطق خشک) روبروست، مابه التفاوت این نیاز به ناچار از “ذخایر استراتژیک آبخوانها” برداشت میشود. گزارش فائو تلویحاً تأیید میکند که پایداری کشاورزی در مناطقی مثل ایران شکننده است. سیاستگذار باید بداند که حفظ رتبه ۵ جهان در سطح زیر کشت آبی، در شرایط سقوط آزاد منابع آبی، به قیمت نابودی آبخوانها و وقوع پدیده برگشتناپذیر فرونشست تمام خواهد شد.
عنوان گزارش: داده نما آب آکواستات ۲۰۲۵ (AQUASTAT Water Data Snapshot 2025)
مرجع انتشار: سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)
هانیه اللهوردی
دانشجوی کارشناسی محیطزیست
ایمیل رسمی مرکز بینش آب ایران:
